Hoe de natuur zich laat regisseren
Josephine Hamming maakte een fascinerende film over onvermoed militante mieren.
Ze werkte er vijf jaar aan, met hulp van wetenschappers en fanatieke amateurs.
Ze bewerkte beelden met computeranimatie. ‘Ook een natuurfilm moet een drama vertellen.’
Mieren lijken wel een beetje op veehouders.
Ze melken luizen om aan hun eiwit te komen en geven eiwit door aan andere mieren. Zo kennen we de mieren: een nijver volkje. Kwetsbaar ook. De mier is waarschijnlijk het meest platgetrapte dier ter wereld.
Maar mieren zijn ook jagers en krijgers, blijkt uit de film The War of the Ants van Josephine Hamming. Met zijn allen vallen ze een grote rups aan, ‘een gigantische tube voedsel in gezinsverpakking’, zoals de commentaarstem in de film zegt. Ze spuiten het beest dood met mierenzuur.
En als in het bos hongersnood heerst, trekken de mieren ten strijde tegen andere nesten. Ze bijten, spuiten met gif en trekken elkaar aan alle zes poten. Als de veldslag voorbij is, laten mieren zich weer van hun nette kant zien. De leeggezogen lijken van de slachtoffers worden netjes afgevoerd naar een begraafplaats buiten het nest.
The War of the Ants, aanstaande zaterdag te zien in het NCRV-programma Ja, Natuurliik, is een fascinerende film over onvermoed militante mieren. Maakster Josephine Hamming heeft er in totaal vijf jaar aan gewerkt, tussen allerlei andere klussen door. Ze kreeg hulp van wetenschappers en van de ‘mierenmaffia’, amateurs die helemaal gek zijn van mieren en zelfs illegaal een nestje Afrikaanse mieren meesmokkelen. Het was vooral moeilijk een mierenoorlog te vinden, vertelt ze in haar studio in Arnsterdam. ‘Zo’n oorlog komt niet zo heel vaak voor, alleen onder bepaalde omstandigheden. Mieren overwinteren onder de grond. Als er sneeuw heeft gelegen, is de grond warmer en komen ze vroeger in het jaar weer naar boven. Als er dan nog geen vliegjes zijn, breekt er een oorlog uit met andere nesten’, zegt Hamming.
Josephine Hamming (49) studeerde aan de Filmacademie. In de jaren zeventig zette ze een -toen nog zware -filmcamera op een bakfiets om verslag te doen van de acties tegen de aanleg van de metro in de Nieuwmarktbuurt. Nu is ze directeur van Wildlife, een bedrijf dat vooral bedrijfs- en natuurfilms maakt. Ze werkt in ’t Veem, een ruim honderd jaar oud pakhuis aan ’t IJ, dat twintig jaar geleden werd gekraakt. Hamming was een van de vier krakers van het eerste uur Inmiddels is ’t Veem een monumentaal bedrijfsverzamelgebouw voor ‘ondernemers die het zakelijke en het ideële willen combineren’. Hammings studio kijkt uit over het IJ. In een hoek staat een moderne digitale montage-unit, en overigens domineert de prettige rommeligheid. Onder grote filmlampen staat een glazen bak met rupsen, ter voorbereiding van een volgende film over vlinders. Het dove hondje Boris scharrelt onopvallend rond.
The War of the Ants is gebaseerd op wetenschappelijke inzichten, maar Hamming verloochent haar Filmacademie-achtergrond niet. ‘Ook een natuurfilm moet een drama vertellen. Er moet een lijn in zitten die mensen aanspreekt’, zegt ze. ‘Ik heb de film zoveel mogelijk naar de wetenschappelijke waarheid gedraaid, maar het is ook een verhaal.’
Hamming schrijft eerst een scenario, dat vervolgens met beelden wordt ingevuld. Zo ziet The War of the Ants eruit als een verhaal van één nest, ergens in Nederland gefilmd. ‘Maar ik heb op vijf locaties gedraaid, onder meer in Zeeland en in het Gooi’, zegt Hamming.
Sommige close-ups zijn gemaakt in haar eigen studio, waar jarenlang een bak stond met vierduizend rode bosmieren. In de film zit zelfs een opname die met de computer is gemaakt. Een mier houdt een cocon vast, zodat een larve zich kan inspinnen. Dit beeld is weleens vastgelegd door wetenschappers met een infraroodcamera. Hamming wilde echter geen beelden van een mierennest dat eruit zou zien als de slaapkamer in het Big Brother-huis. Daarom koos ze voor computeranimatie. De beelden werden vervolgens een beetje trillend gemaakt, zodat ze naadloos in de rest van film konden opgaan.
In de documentairewereld wordt op dit moment een indringend debat gevoerd over het gewenste waarheidsgehalte van de documentaire. De preciezen vinden dat een film op journalistieke wijze de feiten moet weergeven, terwijl de rekkelijken vooral een verhaal willen vertellen. Een extreem voorbeeld daarvan was de NCRV-documentaire over de misbruikte domineesdochter. Maker Thom Verheul zou de aantijgingen niet hebben gecheckt omdat hij het verhaal van een incestslachtoffer centraal wilde stellen.
Natuurfilmers worden niet geplaagd door lastige kwesties als hoor en wederhoor. Toch denken ook zij na over het realiteitsgehalte van hun documentaires. Hoe ver kun je gaan in het manipuleren van je beelden? Hamming heeft een hekel aan natuurfilms waarin een presentator met tropenhelm op zich voordoet als een veroveraar der natuur, iemand die de gevaren van de jungle trotseerde om de kijker spectaculaire beelden te kunnen voorschotelen. ‘Zo iemand geloof ik niet. Ikweet dat ze hem gewoon even met een helikopter hebben ingevlogen’, zegt ze.
Zelf heerst ze als een biologisch dramaturge over haar films. Ze werkt nu aan een nieuwe productie over de Vanessa Atalanta, een vlinder die heen en weer trekt van Marokko naar Noord-Europa. ‘Ik werk met een uitgewerkt scenario waarvan ik weet dat de onderliggende feiten waar zijn. Op zo’n tocht doorstaat een vlinder regen- en sneeuwstormen, het gif van industrieterreinen. Hoe is het mogelijk dat zo’n fragiel vlindertje dat allemaal overleeft? Dat is het drama. Maar verder wordt het allemaal in scene gezet. Zoals een moord in een film ook niet echt gebeurt, zo vliegt mijn vlindertje ook niet echt door een sneeuwstorm. Want hoe zou je dat kunnen filmen? Daarvoor moet je wel computertechnieken gebruiken’, zegt Hamming.
Aan het einde van The War of the Ants begint: de commentaarstem, ingesproken door Harmke Pijpers, plots poëtisch te mijmeren. Ze droomt dat ze een mier is. Hamming: ‘De commentaarstem speelt de rol van een emotionele wetenschapper. Op die manier wil ik zeggen dat de film een verhaal is, een interpretatie. Je hoeft het niet per se te geloven.’